بیماری‌های عفونی بخش قابل توجهی از مشکلات سلامتی انسان را تشکیل می‌دهند. باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها، موجودات میکروسکوپی هستند که می‌توانند باعث ایجاد عفونت شوند. تشخیص دقیق عامل بیماری برای انتخاب درمان مناسب و جلوگیری از گسترش عفونت، بسیار مهم است. در این مقاله، به نقش میکروبیولوژی در تشخیص بیماری‌های عفونی و روش‌های مختلفی که میکروبیولوژیست‌ها برای شناسایی عامل بیماری به کار می‌برند، می‌پردازیم.
میکروبیولوژی چیست و چه نقشی در تشخیص بیماری‌های عفونی دارد؟
میکروبیولوژی شاخه‌ای از زیست‌شناسی است که به مطالعه‌ی موجودات زنده‌ی میکروسکوپی مانند باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها می‌پردازد. میکروبیولوژیست‌ها با بررسی این موجودات، به درک نحوه‌ی عملکرد آن‌ها، بیماری‌هایی که ایجاد می‌کنند و روش‌های مقابله با آن‌ها کمک می‌کنند.
نقش میکروبیولوژی در تشخیص بیماری‌های عفونی، حیاتی است. میکروبیولوژیست‌ها با استفاده از روش‌های مختلف آزمایشگاهی، می‌توانند عامل ایجاد کننده‌ی عفونت را شناسایی کرده و به پزشکان در انتخاب آنتی‌بیوتیک مناسب یا سایر درمان‌های لازم کمک کنند.
روش‌های میکروبیولوژی برای تشخیص بیماری‌های عفونی
کشت (Culture):
کشت یکی از قدیمی‌ترین و اساسی‌ترین روش‌های تشخیص میکروبی است. در این روش، نمونه‌ی مشکوک به عفونت (مانند خون، ادرار، خلط یا ترشحات زخم) روی محیط کشت مناسب قرار داده می‌شود. محیط کشت حاوی مواد مغذی است که به رشد باکتری‌ها، قارچ‌ها یا برخی انگل‌ها کمک می‌کند. پس از گذشت زمان مشخصی، در صورت وجود میکروب زنده در نمونه، کلنی‌هایی از آن میکروب روی محیط کشت قابل مشاهده خواهد بود. با بررسی خصوصیات ظاهری کلنی و انجام آزمایش‌های تکمیلی، نوع میکروب و حساسیت آن به آنتی‌بیوتیک‌های مختلف قابل تشخیص است.
انواع کشت: کشت به روش‌های مختلفی مانند کشت در محیط‌های جامد، مایع یا سلولی انجام می‌شود. انتخاب نوع کشت به نوع میکروب مشکوک به عفونت بستگی دارد.
مزایا: کشت روشی نسبتاً ارزان و در دسترس است و می‌تواند به طور دقیق نوع میکروب و حساسیت آن به آنتی‌بیوتیک‌ها را مشخص کند.
معایب: کشت می‌تواند زمان‌بر باشد و در برخی موارد، رشد میکروب در محیط کشت به زمان طولانی نیاز دارد.
رنگ‌آمیزی مستقیم:
در این روش، نمونه‌ی مشکوک به عفونت با رنگ‌های خاصی رنگ‌آمیزی می‌شود و سپس زیر میکروسکوپ مورد بررسی قرار می‌گیرد. با توجه به نوع رنگ‌آمیزی و شکل ظاهری میکروب در زیر میکروسکوپ، می‌توان به وجود برخی از باکتری‌ها یا انگل‌ها در نمونه پی برد. رنگ‌آمیزی مستقیم روشی سریع و نسبتاً ساده است، اما نمی‌تواند به طور قطعی نوع میکروب را مشخص کند.
انواع رنگ‌آمیزی: رنگ‌آمیزی‌های مختلفی مانند گرم، گرمسیس و زیل-نلسن برای بررسی نمونه‌های مشکوک به عفونت با باکتری‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها استفاده می‌شوند.
مزایا: رنگ‌آمیزی مستقیم روشی سریع و ساده است و می‌تواند به تشخیص سریع نوع میکروب در برخی موارد کمک کند.
معایب: رنگ‌آمیزی مستقیم نمی‌تواند به طور قطعی نوع میکروب را مشخص کند و در برخی موارد، حساسیت آن به آنتی‌بیوتیک‌ها را نمی‌توان با این روش تعیین کرد.
تست‌های سرولوژی:
این تست‌ها بر اساس واکنش سیستم ایمنی بدن در مقابل عفونت عمل می‌کنند. در بدن فردی که دچار عفونت شده است، سیستم ایمنی پروتئین‌هایی به نام آنتی‌بادی علیه عامل عفونت تولید می‌کند. در تست‌های سرولوژی، با بررسی وجود یا نبود این آنتی‌بادی‌ها در خون فرد، می‌توان به وجود عفونت قبلی یا فعلی با یک میکروب خاص پی برد.
انواع تست‌های سرولوژی: تست‌های مختلفی مانند ایمونواسی آنزیمی (ELISA) و تست هِمِاگلوتیناسیون (HA) برای بررسی وجود آنتی‌بادی‌ها در خون فرد بیمار استفاده می‌شوند.
مزایا: تست‌های سرولوژی می‌توانند به تشخیص عفونت‌های گذشته یا فعلی با میکروب‌های مختلف کمک کنند.
معایب: تفسیر نتایج تست‌های سرولوژی در برخی موارد می‌تواند دشوار باشد و ممکن است به آزمایشات تکمیلی برای تأیید تشخیص نیاز باشد.
روش‌های مولکولی (PCR):
واکنش زنجیره‌ای پلیمراز (PCR) یک روش تشخیصی بسیار حساس و اختصاصی است. در این روش، قطعه‌ی خاصی از DNA یا RNA عامل عفونی تکثیر شده و قابل شناسایی می‌شود. روش PCR به تشخیص سریع و دقیق بسیاری از بیماری‌های عفونی از جمله عفونت‌های ویروسی و باکتریایی کمک می‌کند.
انواع روش‌های مولکولی: روش‌های مختلفی مانند PCR، Real-Time PCR و توالی‌یابی DNA برای شناسایی DNA یا RNA عامل عفونت در نمونه‌های مختلف استفاده می‌شوند.
مزایا: روش‌های مولکولی بسیار حساس و اختصاصی هستند و می‌توانند به طور دقیق نوع میکروب و حتی سویه‌های مختلف آن را تشخیص دهند.
معایب: روش‌های مولکولی نسبتاً گران‌تر از سایر روش‌های تشخیصی هستند و به تجهیزات و تخصص بیشتری نیاز دارند.
انتخاب روش مناسب برای تشخیص
انتخاب روش مناسب برای تشخیص بیماری‌های عفونی بر اساس نوع نمونه، علائم بیمار و تشخیص اولیه‌ی پزشک صورت می‌گیرد. در برخی موارد، ممکن است از ترکیبی از چند روش برای تأیید تشخیص استفاده شود.
جمع بندی
میکروبیولوژی با ارائه‌ی روش‌های تشخیصی متنوع و کارآمد، نقش مهمی در مبارزه با بیماری‌های عفونی ایفا می‌کند. انتخاب روش مناسب برای تشخیص بر اساس نوع نمونه، علائم بیمار و تشخیص اولیه‌ی پزشک صورت می‌گیرد. با پیشرفت‌های مداوم در حوزه‌ی میکروبیولوژی، روش‌های تشخیصی جدید و دقیق‌تری در حال توسعه است که به پزشکان در تشخیص و درمان به موقع بیماری‌های عفونی کمک می‌کند.
